Cień eugeniki, czyli Konwencja ONZ kontra rzeczywistość

Trzy raporty z realizacji postanowień Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych: rządowy, Rzecznika Praw Obywatelskich i tzw. alternatywny, opracowany przez organizacje pozarządowe, są wobec siebie komplementarne i dają pełen obraz sytuacji. Czy ta diagnoza stanie się motorem zmian, które będą wprowadzane wspólnie przez instytucje państwa i sektor pozarządowy?

W 2012 roku Polska ratyfikowała Konwencję ONZ o prawach osób niepełnosprawnych. Dokument ten obligował nasz kraj do złożenia raportu z realizacji Konwencji. Raport taki złożono. Kolejne sprawozdanie przygotował Rzecznik Praw Obywatelskich, który ma za zadanie monitorować wdrażanie zapisów Konwencji. Jednak środowisko organizacji osób z niepełnosprawnościami podjęło wysiłek opracowania kolejnego, tzw. społecznego raportu alternatywnego, który, jak zapewniali jego twórcy, nie miał krytykować któregokolwiek ze sprawozdań, ale być ich uzupełnieniem – wskazać, w jakich obszarach postanowienia Konwencji nie są wdrażane.

W prace nad tworzeniem raportu alternatywnego zaangażowało się kilkadziesiąt organizacji pozarządowych, m.in. Integracja, Fundacja KSK, Fundacja Aktywizacja, Fundacja Instytut Badań i Rozwoju Lokalnego, Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego, Fundacja Katarynka, Polskie Stowarzyszenie na rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym czy Fundacja Vis Maior. Redaktorem merytorycznym raportu został Jacek Zadrożny z Vis Maior. Społeczny raport alternatywny oficjalnie zaprezentowano na konferencji, która odbyła się 24 czerwca br. w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich. Wnioskami ze sprawozdania biura RPO podzieliła się też Rzecznik Praw Obywatelskich, prof. Irena Lipowicz.

Rynek wybrukowany kocimi łbami

Prof. Lipowicz zwróciła uwagę na jej zdaniem najważniejsze problemy, jakie diagnozuje raport RPO.

- Obowiązujący zakaz zawierania związków małżeńskich ma w sobie cień eugeniki – mówiła. – Nasze biuro stoczyło walkę o prawa osób, które chciały zawrzeć związek. Z naszych obserwacji wynika, że barierą jest nie tylko regulacja prawna, ale jeszcze bardziej zwężająca praktyka i wykładnia prawa stosowana przez urzędy. Kolejną kwestią jest jak najszybsze zniesienie archaicznej instytucji ubezwłasnowolnienia – wyliczała Irena Lipowicz.

Przypomniała, że osoby z niepełnosprawnością są wciąż chronione przed dyskryminacją tylko w obszarze pracy, ale i tu dochodzi do przypadków łamania ich praw.

- Chcę przypomnieć sprawę aplikantki, która po tym, jak stała się osobą z niepełnosprawnością, nie mogła zostać prokuratorem; jest prawnikiem – mówiła prof. Lipowicz. – Moje pytania o niewidomych sędziów są wciąż witane wybuchem śmiechu, a przecież sędziowie tacy świetnie funkcjonują w innych krajach Europy. Osobną kwestią jest dostępność, na przeszkodzie której stoi np. ambicja, by każde miasto miało rynek wybrukowany kocimi łbami, bo to tak ładnie nawiązuje do XIV-wiecznej tradycji. Gdy jednak nasze kontrole wykazują, że w ramach modernizacji budynków nie zadbano o zapewnienie dostępności, słyszymy, że to była tylko „estetyzacja”, która nie przewiduje udostępniania przestrzeni publicznej dla osób niepełnosprawnych. Należy lepiej egzekwować obowiązek zatrudniania 6 proc. osób z niepełnosprawnością przez instytucje publiczne, nie może być tak, że z góry w budżet urzędu są wpisane kary na PFRON z tytułu niezatrudniania tych osób. Nam w biurze RPO się udało i w innych też się uda – dodała.

Zrobić zdjęcie rzeczywistości

- Raport rządowy w moim odczuciu skupił się na kwestiach legislacyjnych, wyliczył, jakie ustawy i rozporządzenia udało się wprowadzić. Ogólne wrażenie raportu to „jest dobrze, ale są obszary, nad którymi pracujemy”. Rzecznik Praw Obywatelskich w swoim sprawozdaniu zwraca uwagę, że wcale nie jest tak dobrze, wskazuje obszary, w jakich należy dokonać zmian, by faktycznie było tak dobrze, jak napisał rząd. My, w raporcie alternatywnym, skupiliśmy się natomiast na tym, jak uregulowania działają w praktyce. Staraliśmy się zrobić „zdjęcie rzeczywistości” – podsumował Piotr Kowalski z Fundacji KSK, która czuwała nad powstawaniem raportu alternatywnego. – Także i my nie uniknęliśmy pokusy, by pokazać kierunki zmian. Przed nami długa droga do przejścia, to jest droga nas wszystkich: rządu, RPO, organizacji pozarządowych i społeczeństwa, ale jeśli będziemy współpracować, to te efekty uda się osiągnąć.

Zastępca dyrektora Biura Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych, Alina Wojtowicz-Pomierna, podkreśliła, że doprowadzenie do ratyfikacji Konwencji ONZ to największy sukces ostatnich lat.

- Nie chciałabym traktować raportu RPO i raportu alternatywnego w kontrze do sprawozdania rządu , wszystkie trzy razem pokazują miejsce, w którym jesteśmy – podkreśliła.

Rzecznik Praw Obywatelskich zaapelowała o stworzenie jednolitej strategii wdrażania zapisów konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych.

- Jesteśmy wreszcie razem, więc wykorzystajmy to – mówiła. – Ten wysiłek nie może się zmarnować.

Jej postulat poparł Pełnomocnik Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych, Jarosław Duda.

- Nie wyobrażam sobie, by zapisy Konwencji były realizowane tyko przez jedna stronę: rządową czy samorządową, to powinno być udziałem nas wszystkich – podkreślił.

Minister ds. osób z niepełnosprawnością?

Anna Błaszczak z Biura Rzecznika Praw Obywatelskich i Aleksander Waszkielewicz z Fundacji Instytut Rozwoju Regionalnego wśród najważniejszych rekomendacji kierunkowych raportów wymienili m.in. oparcie prawodawstwa o zasady godnego życia, autonomii i niezależnego życia, przyjęcie ogólnokrajowej strategii na rzecz osób z niepełnosprawnością, zmianę definicji niepełnosprawności oraz dostosowanie i ujednolicenie systemu orzecznictwa.

Ich zdaniem, należy też jak najszybciej rozwiązać kwestię ubezwłasnowolnienia, która rzutuje na szereg praw osób z niepełnosprawnością oraz wzmocnić ich ochronę przed dyskryminacją, gdyż w praktyce osoby te nie dysponują dziś efektywnymi środkami dochodzenia swoich praw na drodze sądowej.

Autorzy raportu alternatywnego zwrócili uwagę, że obecne umocowanie Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych przy Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej nie pozwala na holistyczną politykę wobec osób z niepełnosprawnością. Zarówno raport alternatywny, jak i RPO, rekomendują zmianę i przeniesienie tej funkcji do Kancelarii Premiera.

Irena Lipowicz retorycznie zapytała wręcz:

- Czemu mamy w Polsce ministra sportu, a nie mamy ministra ds. osób niepełnosprawnych? W wielu krajach Europy takie resorty istnieją.

Minister Jarosław Duda dodał:

- W pełni się z panią zgadzam, jestem przekonany, że kilka zapisów raportu alternatywnego powinno być wdrożonych jak najszybciej, w tym usytuowanie Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych w Kancelarii Premiera.

Świadomość czy sankcje?

Prezentacja raportów, jak przyznali uczestnicy konferencji, nie oznacza, ze kończy się aktywność organizacji pozarządowych w tym zakresie. W czasie dyskusji zastanawiano się m.in. jak dobrze egzekwować przestrzeganie zapisów Konwencji.

Jan Zieliński, pełnomocnik marszałka woj. śląskiego ds. osób niepełnosprawnych, zwrócił uwagę, że nie da się realizować skutecznej polityki bez pieniędzy, dlatego wprowadzając strategie nie można zapomnieć o zapewnieniu odpowiedniego finansowania. Roman Durda, pełnomocnik rektora Uniwersytetu Adama Mickiewicza ds. studentów z niepełnosprawnością, przypomniał, że musimy pilnować, by instytucje przestrzegały zapisów Konwencji, a nie je omijały.

- Jeśli prawo nie jest egzekwowane, to jest martwe – podkreślał.

Alina Wojtowicz-Pomierna przypomniała, że oprócz sankcji niezwykle ważna jest zmiana świadomości w podejściu do osób z niepełnosprawnością. Dr Paweł Kubicki z Instytutu Badań Edukacyjnych polemizował, że nie samą świadomością człowiek żyje, a z perspektywy osoby z niepełnosprawnością bardziej liczą się warunki bytowe oraz egzekucja obowiązującego prawa.

Dyskutantów pogodził Jan Zieliński, który podsumował, że nic tak nie zmienia świadomości, jak dobra i szybka egzekucja prawa.

Przeczytaj więcej o raporcie alternatywnym i raporcie Rzecznika Praw Obywatelskich z realizacji Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych.