Zabytki też mogą być dostępne. Jak zainstalować windę i podnośnik?

Akropol, bazylika w Pizie, Koloseum, katedry w Uppsali i Lyonie, mosty w Wenecji, Luwr, ale też Muzeum Narodowe w Krakowie, Muzeum Kinematografii i Pałac w Wilanowie – to zabytkowe budynki, które udało się dostosować do potrzeb osób z niepełnosprawnością. Dzięki nowoczesnym rozwiązaniom technologicznym można jednocześnie zadbać o zabytkową tkankę budynku, jak i o dostępność dla osób z różnorodnymi potrzebami. 

Szczególnie dużym wyzwaniem w budynkach zabytkowych jest instalacja wind i podnośników. Jak wkomponować w strukturę budynku urządzenie, które umożliwi komfortową podróż pomiędzy piętrami budynku czy choćby nawet pokonanie dwóch trzech schodków?  

Opinia konserwatora 

 -Największym problemem w realizacji zapisów ustawy o zapewnieniu dostępności osobom ze specjalnymi potrzebami do obiektów zabytkowych stanowi zapewnienie wolnych od barier poziomych i pionowych przestrzeni komunikacyjnych we wnętrzach budynków zabytkowych – zauważa Dariusz Kopciowski, członek Zarządu Głównego Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków. Mowa tu o instalacji urządzeń lub zastosowanie środków technicznych i rozwiązań architektonicznych we wnętrzach ww. budynków, które mają umożliwić dostęp do wszystkich pomieszczeń (z wyłączeniem pomieszczeń technicznych).  

Jak wskazuje konserwator, wynika to w większości przypadków z nietypowej budowy samego budynku zabytkowego, w obrębie którego na poziomie jednej kondygnacji mogą występować różne poziomy użytkowe. Historyczna klatka schodowa często może nie posiadać normatywnych wymiarów zarówno biegu schodów, jak i stopni. Stolarka drzwiowa (często wartościowa historycznie) jest dwuskrzydłowa, wnętrze posiada wiele elementów stanowiących o wartości zabytku, które uniemożliwiają lub utrudniają skuteczne wprowadzenie urządzeń obsługujących komunikację pionową itp.   

Jednak dzięki nowoczesnym technologiom i większemu doświadczeniu w ich stosowaniu coraz częściej udaje się rozwiązać ten problem, dzięki czemu więcej obiektów zabytkowych staje się dostępnych dla osób z niepełnosprawnościami.  

Windy u Króla Jana  

-Rozwiązania potrzebne zwiedzającym z niepełnosprawnością ruchową, niejednokrotnie nie pokrywają się z wizją i metodami konserwatorskiej ochrony zabytków – zauważa Marta Walewska, koordynatorka dostępności w Muzeum Pałacu w Wilanowie. - Dlatego droga od określenia potrzeb do finałowej szczęśliwej realizacji to często proces wieloletni, który niejednokrotnie wydłuża się z powodu braku środków i opierania się na niepewnych środkach zewnętrznych. Przykładem może być projekt „Przebudowa części północnego skrzydła”. Celem tych prac było umożliwienie zwiedzania piętra pałacu oraz udostępnienie toalet osobom z niepełnosprawnością ruchową. W tym celu w ramach prac wybudowana została winda, zamontowano mechaniczne platformy i platformy schodowe oraz zapewniono odpowiedną infrastrukturę sanitarną w tej części pałacu – dodaje pracowniczka Muzeum. Podkreśla ona, że w obiekcie zabytkowym prace konserwatorskie mogą trwać nieustannie. 

- W tym przypadku mimo owocnego i niezwykle ważnego pierwszego kroku w udostępnianiu piętra pałacu osobom z niepełnosprawnością ruchową, do pełni szczęścia i uciechy z korzystania z wprowadzonych zmian musimy poczekać, aż zakończą się prace konserwatorskie prowadzone w pomieszczeniach sąsiadujących z windą – obiecuje Marta Walewska.  

Winda w schodach ukryta  

Pałac Scheiblera to jeden z najbardziej rozpoznawalnych budynków w Łodzi i mieści się w nim jedna z najchętniej odwiedzanych atrakcji turystycznych tego miasta – Muzeum Kinematografii. Jednak, co zrobić, by powstały w 1856 roku budynek dostosować to potrzeb odbiorców w trzeciej dekadzie XXI wieku. Zwłaszcza tym, którym kilka czy nawet jeden stopień mogą utrudnić lub uniemożliwić czerpania radości ze zwiedzania muzealnych sal. Rozwiązaniem okazało się urządzenie o nazwie Flexstep.  

- Poddaliśmy obiekt gruntownym zmianom, którym przyświecała główna myśl: uczynić obiekt dostępnym dla osób z niepełnosprawnościami, w tym dla naszych pracowników. Remont wykonywała firma zewnętrzna, która musiała wziąć pod uwagę zabytkowy charakter obiektu i niemożność dowolnej modyfikacji przestrzeni – opowiada Ryszard Pepłoński, kierownik Działu Promocji i Rozwoju Muzeum Kinematografii. - Flexistep umożliwił dostęp do windy znajdującej się w przeciwległej części budynku, do której dostęp był uniemożliwiony przez wysokie zabytkowe schody. Wkomponowanie urządzenia wydaje nam się idealne – podkreśla przedstawiciel Muzeum Kinematogroafii.  

U dziadka Lisieckiego winda jest w podłodze  

Winda schodowa wyłaniająca się z podłogi

Równie wiele wyzwań wiązało się z instalacją windy mieszczącej się w zabytkowym drewnianym budynku Ogniska Towarzystwa Przyjaciół Dzieci Ulicy Praga przy ul. Środkowej 9 w Warszawie, który przeszedł w latach 2017-2021 gruntowny remont ze względu na zły stan techniczny. 

By spełnić wymogi dostępności architektonicznej dla osób ze szczególnymi potrzebami, w tym dzieci z niepełnoprawnością, zdecydowano się w ramach remontu na instalację specjalnej windy schodowej umieszczonej we wnętrzu budynku. 

Winda zainstalowana w budynku przy ul. Środkowej 9 podnosi się na wysokość 80 cm i wysuwa do 1 metra. Tyle wystarczy, aby osoby poruszające się na wózkach mogły bez problemu wejść do budynku i z niego wyjść. Dzięki napędowi umieszczonemu w szafie sterowej winda może udźwignąć do 350 kilogramów. Ten model idealnie sprawdza się w niewielkich budynkach, z których korzysta dużo osób – takich właśnie jak Ognisko Praga. Winda jest bardzo praktyczna, ułatwia funkcjonowanie placówki i przemieszczanie się osób z ograniczoną możliwością poruszania się, a przy tym nie zajmuje miejsca i nie zaburza przestrzeni budynku.  

Szukanie kompromisu 

Zamiar montażu w budynkach zabytkowych windy i podnośnika zgodnie z Ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami należy poprzedzić uzyskaniem pozwolenia ze strony wojewódzkich konserwatorów zabytków. Dodatkowo przystąpienie do realizacji takiej inwestycji wymaga też uzyskania pozwolenia budowlanego. Dlatego tak ważna jest opinia konserwatora zabytków na temat tego, gdzie i jak zamontować windę czy podnośnik.  

- Przede wszystkim należy poszukiwać lokalizacji tego typu elementów we wnętrzach ww. budynków, które nie posiadają szczególnie cennych historycznie elementów architektonicznych (sklepienia, sztukaterie, polichromie ścienne itp.) – tłumaczy Dariusz Kopciowski. - W skrajnych przypadkach należy rozpatrywać możliwość realizacji windy w miejscu skazanym na utratę jakiegoś z ww. elementów historycznych. W tym zakresie mając na uwadze potrzebę zapewnienia dostępu do budynków zabytkowych osobom ze specjalnymi potrzebami trzeba szukać kompromisu pomiędzy zachowaniem wartości historycznych zabytku, a dostosowaniem jego wnętrza do potrzeb tych osób. Według wiedzy naszego Stowarzyszenia w wielu przypadkach taki kompromis udaje się osiągnąć – podkreśla konserwator.  

Dariusz Kopciowski podkreśla, że trzeba przyjąć kilka dodatkowych założeń, wynikających ze specyfiki zabytków i przeprowadzić analizę barier architektonicznych, która powinna uwzględnić również wartość zabytkową, w której niezbędny jest udział konserwatorów. 

Aspekt techniczny

We wszystkich opisanych tu obiektach instalacją wind i podnośników zajmowała się firma Global Lift, jedna z czołowych w kraju firm zajmujących się budową i instalowaniem wind i platform dla osób z niepełnosprawnością. Firma dzięki 24-letniemu doświadczeniu na rynku jest w stanie dobrać odpowiednie urządzenie do różnorodnych przestrzeni. 

–  Kabiny muszą być dopasowane do bardzo nietypowych kształtów szybów a same dźwigi wyposażone w odpowiednie systemy pozwalające na instalację nad pomieszczeniami – zauważa. -Warto też zapewnić zdalną kontrolę nad dźwigiem, pozwala to w szybki sposób sprawdzić kondycję dźwigu i ewentualną awarię – zauważa inżynier Paweł Odrzywolski z Global Lift. Z jego doświadczenia wynika, że w budynkach zabytkowych najlepiej sprawdzają się dźwigi osobowe z zaniżonym podszybiem i nadszybiem. Jeśli chodzi o podnośniki, inżynier doradza zastosowanie rozwiązań pozwalających na ukrycie urządzenia na przykład w podłodze. Obok wymienionego powyżej Flexstepu warto tu wymienić, np. dostępny w ofercie Global Lift Z-SLIM, czyli podnośnik ukryty w podłodze. Takie urządzenie jest niewidoczne w momencie, kiedy nikt z niego nie korzysta, dzięki czemu pasuje do wymogów stawianych przez konserwatorów zabytków.  

Pracownik Global Lift doradza też zastosowanie urządzeń o silniku elektrycznym.

Jak powinien przebiegać proces instalacji windy i podnośnika w pomieszczeniu zabytkowym? 

- Należy zamówić urządzenie w całości rozmontowane ze względu na brak drogi dostawy w miejsce instalacji. Często dostawa urządzenia odbywa się po krętych, wąskich schodach, przez które należy wnieść części składowe urządzenia. Po przystąpieniu do montażu konieczne jest dokumentowanie każdego etapu (np. kotwienie prowadnic do ściany, montaż prowadnic, montaż zasilania, montaż platformy itp.). Po zamontowaniu urządzenia należy dokładnie zabezpieczyć urządzenie przed zanieczyszczeniem, często wokół podnośnika firma od posadzek prowadzi kolejne prace np. cyklinowanie nowo położonej podłogi drewnianej – wylicza Paweł Odrzywolski. 

Z jego doświadczenia wynika, że najtrudniejszy w realizacji nie jest sam dobór i montaż, ale dokumentacja powykonawcza. - W dokumentacji musi znaleźć się każdy najdrobniejszy szczegół procesu montażowego związany z utrzymaniem w porządku urządzenia. Każdy element musi zwierać dokładną instrukcję, jakim materiałem czyszczącym ma być pielęgnowany czy konserwowany itp. – podkreśla inżynier Paweł Odrzywolski.  
Muzea, sale koncertowe, pałace czy nawet uczelnie i inne budynki użyteczności publicznej często mieszczą się w zabytkowych budynkach. Przez lata na drodze do ich dostępności stały zarówno problemy natury technicznej, jak i opory ze strony konserwatorów zabytków. Dziś dzięki rozwojowi techniki i wprowadzeniu na rynek wielu innowacji takich jak Flexstep czy Z-Slim dylemat „dostępnie czy zabytkowo” powoli odchodzi do przeszłości.  

Okiem praktyka

O swoich doświadczeniach z instalacją wind i podnośników opowiada nam Radosław Nawara, architekt i konserwator działający od 17 lat na zlecenie polskich i międzynarodowych inwestorów nieruchomości.

Adaptacja obiektów zabytkowych a potrzeby osób z niepełnosprawnościami: Wyzwania i możliwości

W dzisiejszych czasach, kiedy w centrum uwagi znajdują się wartości równości i dostępności, adaptacja obiektów zabytkowych do potrzeb osób z niepełnosprawnościami staje się nie tylko kwestią estetyki, ale również fundamentalnym obowiązkiem społecznym. Zabytki, które stanowią świadectwo naszej kultury i historii, często nie spełniają wymogów nowoczesnego użytkowania, a ich adaptacja do potrzeb osób z różnymi ograniczeniami stanowi niezwykle skomplikowane, aczkolwiek konieczne, wyzwanie.

Wartość dziedzictwa kulturowego

Obiekty zabytkowe są nośnikami naszej historii, tożsamości oraz estetyki. Ich ochrona i adaptacja to nie tylko zadanie architektów, ale również całego społeczeństwa. Współczesne podejście do architektury zabytkowej powinno uwzględniać różnorodność funkcji do których obiekty będą adaptowane, nadając im kolejne życie z uwzględnieniem potrzeb funkcjonalnych dla użytkowników i osób niepełnosprawnych. W obliczu wyzwań, które niesie ze sobą architektura uniwersalna, kluczowe staje się zrozumienie, że dostępność to nie tylko usunięcie barier fizycznych, ale również tworzenie przestrzeni, w których każdy może czuć się komfortowo tworząc bezpieczne miejsce i dobry klimat czy to dla pracownika czy dla klienta.

Bariery w przestrzeni zabytkowej

Zabytkowe budynki często charakteryzują się wąskimi korytarzami, stromymi schodami, drewnianymi stropami i innymi cechami, które mogą stanowić przeszkodę dla osób z ograniczeniami mobilności. Dodatkowo, skomplikowane układy pomieszczeń oraz użycie materiałów, które nie są dostosowane do współczesnych standardów, oraz norm mogą utrudniać poruszanie się w tych przestrzeniach. Przeciwdziałanie tym problemom wymaga nie tylko wiedzy z zakresu architektury jako dziedziny interdyscyplinarnej łączącej w sobie kreatywna wiedzę z zakresu inżynierii i materiałoznawstwa  , ale także empatii i zrozumienia specyfiki potrzeb różnych grup społecznych.

Przykłady innowacyjnych rozwiązań

Coraz częściej projektanci podejmują się twórczej adaptacji przestrzeni zabytkowych, wprowadzając innowacyjne rozwiązania technologiczne, które pozwalają na zachowanie integralności historycznej budynków. Przykładem mogą być systemy wind przystosowane do zabytkowych wnętrz, które nie naruszają ich charakteru, a jednocześnie zapewniają dostęp osobom z ograniczeniami mobilności. Warto także zwrócić uwagę na zastosowanie odpowiedniego oświetlenia, kontrastujących kolorów oraz czytelnych oznaczeń, które ułatwiają poruszanie się osobom niewidomym i niedowidzącym.

Współpraca z użytkownikami

Kluczowym elementem skutecznej adaptacji obiektów zabytkowych jest współpraca z użytkownikami, zwłaszcza z osobami z niepełnosprawnościami. Organizacje pozarządowe, stowarzyszenia oraz same osoby zainteresowane powinny być angażowane w proces projektowania. Dzięki temu architekci mogą lepiej zrozumieć realne potrzeby oraz oczekiwania osób, które będą korzystać z przystosowanej przestrzeni. Bardzo dobra praktyką jest powoływanie w urzędach pełnomocników ds. osób niepełnosprawnych, którzy przed złożeniem projektu do Wydziału Architektury konsultują jeszcze te rozwiązania nie tylko w dziedzinie samej architektury jako kubatury, ale też przestrzeni urbanistycznej.

Adaptacja obiektów zabytkowych do potrzeb osób z niepełnosprawnościami to zadanie, które wymaga nie tylko wiedzy inżynierskiej jakie uczą nas podręczniki, ale także głębokiego zrozumienia wartości kulturowych i społecznych. To nie tylko kwestia wypełnienia norm prawnych, ale również wyraz szacunku dla różnorodności użytkowników przestrzeni.

Rozwiązania dla osób na wózkach

Kluczowym aspektem adaptacji zabytków jest zapewnienie możliwości poruszania się osobom na wózkach inwalidzkich. Istnieje wiele rozwiązań, które architekci mogą zastosować, aby zminimalizować bariery architektoniczne i stworzyć dostępne przestrzenie.

1.  Ramy i rampy: W miejscach, gdzie naturalna topografia lub konstrukcja budynku na to pozwala, warto wprowadzać rampy o łagodnym kącie nachylenia. Przykładem może być Zamek Królewski w Warszawie, gdzie zachowano historyczny charakter obiektu, jednocześnie wprowadzając rampy umożliwiające swobodny dostęp.

2.  Platformy podnoszące: Gdzie konstrukcja nie pozwala na zastosowanie ramp, skutecznym rozwiązaniem są platformy podnoszące, które można zainstalować w miejscach o ograniczonej przestrzeni, takich jak wąskie klatki schodowe. Takie rozwiązania były wdrażane m.in. w Muzeum Narodowym w Krakowie, gdzie wprowadzenie platform umożliwiło osobom na wózkach dostęp do wystaw.

3.  Dostosowane sanitariaty: Niezwykle ważnym aspektem jest również dostępność sanitariatów. W obiektach zabytkowych powinny być wydzielone strefy z przystosowanymi sanitariatami, które spełniają normy dostępności. Warto przytoczyć przykład Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie, gdzie takie sanitariaty są dostosowane.

4.  Czytelne oznaczenia i systemy nawigacyjne: Wprowadzenie systemów informacji wizualnej, które prowadzą użytkowników przez złożone układy przestrzenne, może znacząco ułatwić nawigację. Przykładem może być instalacja interaktywnych map w zamkach i muzeach, które pozwalają na szybkie zlokalizowanie dostępnych tras.

Ewakuacja z budynku

Bezpieczeństwo osób z niepełnosprawnościami, zwłaszcza w kontekście ewakuacji z budynków, to kolejny kluczowy temat. Każdy zabytek powinien mieć opracowany plan ewakuacji, który uwzględnia potrzeby osób z ograniczeniami mobilności.

1.  Przemyślane plany ewakuacji: Plany te powinny obejmować wyznaczenie stref bezpieczeństwa i dostosowanych tras ewakuacyjnych. Niezbędne jest także zapewnienie odpowiedniego oznakowania, które jasno wskazuje drogi ewakuacyjne. W Muzeum Auschwitz-Birkenau zastosowano taki system, który zapewnia bezpieczeństwo wszystkim użytkownikom, a jednocześnie nie ingeruje w historyczny charakter obiektu.

2.  Windy ewakuacyjne: W przypadku zabytków, gdzie nie ma możliwości stworzenia schodów ewakuacyjnych, warto rozważyć instalację wind ewakuacyjnych, które są dostosowane do wymagań bezpieczeństwa. Dobrze zaplanowane windy, takie jak te w warszawskim Teatrze Narodowym, zapewniają komfort i bezpieczeństwo w przypadku zagrożenia.

3.  Szkolenia personelu: Kluczowym elementem jest również przeszkolenie personelu obiektu w zakresie pomocy osobom z niepełnosprawnościami podczas ewakuacji. Przykładem może być program szkoleń wdrażany w polskich bibliotekach publicznych, gdzie personel jest szkolony, jak efektywnie pomóc osobom z ograniczeniami w sytuacjach ewakuacji.

Poniżej zamieszczamy fragment poradnika „Jak zbudować windę” przygotowanego przez Integrację we współpracy z Bankiem Gospodarstwa Krajowego.  

Zabytkowa kamienica  

WINDA LUB PLATFORMA W DUSZY KLATKI SCHODOWEJ  

Problem  

Brak windy  

Wszyscy zawsze mówili, że nie można tu wstawić windy, i że to przecież tylko trzy piętra. Ale akurat na samej górze mieszka starsze małżeństwo. Z każdym rokiem trudniej im wejść. A na drugie piętro wprowadził się sąsiad poruszający się o lasce.  

Jak rozwiązać ten problem?  

Wykorzystujemy duszę klatki schodowej, czyli wolną przestrzeń pomiędzy dwoma biegami schodów. Wejdź na górę schodów i popatrz między nimi w dół – to co widzisz, to właśnie dusza schodów.  

Możemy wybrać jedno z trzech urządzeń:  

1. WINDA CZYLI DŹWIG OSOBOWY 

Plusy windy:  

- obsługuje niskie i wysokie budynki niezależnie od liczby pięter  

-  jedzie szybko, od około metra na sekundę  

- przewozi więcej osób: udźwig od 450 do 1000 kg  

Minusy windy:  

Jest droższa od platformy i przy zakupie, i w utrzymaniu.  

2. PLATFORMA ELEKTRYCZNA Z KABINĄ i DRZWIAMI KABINOWYMI  

Plusy platformy elektrycznej:  

- jest tańsza od windy  

- potrzebuje mniej miejsca do montażu niż winda  

- jest łatwiejsza w adaptacji do zastanych warunków  

- wymaga mniejszych nakładów ogólnobudowlanych  

Minusy platformy elektrycznej:  

- nadaje się do budynków niższych, do 4-5 piętra (do 12 m)  

- jedzie wolno: do 0,15 metra na sekundę