Zachowek

Od czasów Cesarstwa Rzymskiego zachowek jest konstrukcją prawną służącą ochronie spadkobierców przed pokrzywdzeniem ze strony spadkodawcy. Od wieków uważano, iż subiektywna niechęć, brak sympatii czy chwilowe animozje nie mogą prowadzić do naruszenia interesów członków rodziny. To przekonanie stanowi podstawę funkcjonowania zachowku także i dziś.

Zgodnie z kodeksem cywilnym - zstępnym (tj. dzieciom, w tym także przysposobionym, wnukom, prawnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy (tj. wtedy, gdy spadkodawca nie pozostawiłby testamentu), należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. W innych zaś przypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek). I tak na przykład w sytuacji, gdy po zmarłym, na podstawie ustawy, dziedziczą: żona, syn i niezdolna do pracy córka, niezależnie od treści testamentu przysługuje jej co najmniej 2/9 wartości spadku (2/3 x 1/3).

Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej, potrzebnej do pokrycia zachowku albo jego uzupełnienia. Tak więc w wypadku opisanym wyżej, gdyby spadkodawca zapisał córce jedynie majątek stanowiący 1/9 wartości spadku, przysługiwałoby jej roszczenie o kolejną 1/9 wartości spadku.

Zaliczenia na schedę spadkową

Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, darowizny (z pewnymi wyjątkami) uczynione przez spadkodawcę. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Tak więc jeśli spadkodawca obdarował syna nowym samochodem przed pięciu laty, wartość darowizny ustali się według cen nowych samochodów danego typu w chwili obliczania zachowku. Darowiznę uczynioną przez spadkodawcę uprawnionemu do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także darowiznę uczynioną przez spadkodawcę wstępnemu uprawnionego.

Jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku. Jeśli więc np. zmarły fundował dzieciom stypendia w zagranicznych uczelniach ich wartość zaliczona zostanie na poczet zachowku.

Odpowiedzialność z tytułu zachowku

Jeżeli uprawniony do zachowku jest powołany do dziedziczenia, ponosi on odpowiedzialność za zapisy i polecenia tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej wartość udziału spadkowego, który stanowi podstawę do obliczenia należnego uprawnionemu zachowku. Zasadę tę stosuje się odpowiednio w przypadku, gdy zapis na rzecz uprawnionego do zachowku został obciążony dalszym zapisem lub poleceniem albo uczyniony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. Spadkodawca nie może więc pozbawić spadkobiercy należnej mu części spadku w ten sposób, że wprawdzie powoła go do znaczącej części spadku, jednak obciąży takimi obowiązkami z tytułu zapisów i poleceń, że realna wartość spadku będzie bliska zeru.

Jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Jeżeli zaś obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki, przekraczającej jego własny zachowek. Pamiętać należy, że obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny. Tak więc jeśli osoba uzyskała przedmiot o teoretycznie wysokiej wartości, ale w praktyce trudny do spieniężenia (bywa tak np. z dziełami sztuki), może zwolnić się od odpowiedzialności wobec osób uprawnionych do zachowku przez wydanie tego przedmiotu.

Przedawnienie

Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów i poleceń przedawniają się z upływem trzech lat od ogłoszenia testamentu.

Natomiast roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku, z tytułu otrzymanej od spadkodawcy darowizny, przedawnia się z upływem trzech lat od otwarcia spadku.

Wydziedziczenie

Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli uprawniony do zachowku:

• wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego (np. nadużywa alkoholu);
• dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
• uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych, przy czym przyczyna wydziedziczenia powinna wynikać z treści testamentu.

Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku , jeżeli mu przebaczył. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem. Przebaczenie nie wymaga żadnej szczególnej formy, przy czym powinno być zrozumiałe. Jeśli spadkodawca sporządził testament nawet w formie aktu notarialnego, w którym wydziedziczył spadkobiercę, a następnie ustnie wyraził przebaczenie, to postanowienia testamentu dotyczące wydziedziczenia utracą moc.

"Integracja", nr 06/2002, str. 74-75.